PT in [Buryat][Even][Evenki][Chukchi][Itelmen][Ket][Koryak][Negidal][Nanai][Nivkh][Oroch][Orok][Shor][Soyot][Tuvan][Tofa] [Udege][Ulch][Yakut][Kolyma Yukaghir][Tundra Yukaghir]

1A	2A	3B	4B	5B	6B	7B	8B	8B	8B	6B	2B	3A	4A	5A	6A	7A	8A
	Tofa Periodic Table of the Elements - Periodická tabulka v tofalarštině
							Fe_Тэмир Дэмир			Cu_Ӄуули Чес
										__Ag__ Аӄ-мөӈгүн						I Йод
										Au __Аълтан__
		30.11.2012 03:10:40 code: Unicode UTF 8

Tofa, also known as Tofalar or Karagas, is one of the Turkic languages spoken in Russia's Irkutsk Oblast by the Tofalar. It is a moribund language - in 2001 only 28 people spoke it, according to Ethnologue.

Tofa is most closely related to the Tuvan language and forms a dialect continuum with it, Tuha, and Tsengel Tuvan, which may be dialects of either Tuvan or Tofa.

Сылтысчыӄ — Звёздочка (сборник текстов на тофаларском языке)

Сборник коротких текстов для детей на тофаларском языке. Следующей записью опубликую прилагавшийся к нему тофаларско-русский словарик.

К сожалению, выходные данные сборника забыл отснять. По памяти — вроде, издан в Иркутске в конце 1980-х, составитель В. И. Рассадин.

СССР — бистіӈ төрәән өөбүс

СССР Конституциясы
Октябрьныӈ 7-шкиисіндэ — СССР Конституциясыныӈ улуғ-һүнү. СССР Конституциясы — бистіӈ һаанывыстыӈ эӈ улуғ һуулисы. Бо һуули біле бистэр Чер-Суувуста черлеп чыътыры бис.
Төдү кишилер иштэнір, өөренір, дыштаныр праволуғ.
Улуғ кишилер бистіӈ һаанывыстыӈ баъшӄарар черин улғаар праволуғ. Чаа һиресіндэ киши саны Чер-Суун ӄаълһалаар истіғ. Советский һаанывыста төдү сөөктүғ улустар эптіғе черлеидірілер.

Бистиӈ Чер-Суувус
Бистиӈ Чер-Суувус оода улуғ. Бірәә чарыында түн болу бәәрдә, өъске чарыында даӈ аътӄаш, һүн үнэдірі. Эльдэмей гоорыттар, дэреэмнэлер, ааллар, бедік дағлар, тайғалар, шөллер бар. Быъсааӄ далайлар та бар, һөллер, һемнэр. Совет черініӈ кишелері няа гоорыттар, заводтар, оруӄтарны чаъсап турулар. Чер аълтында нефть, газ дэмир чү туъфадырылар.
Бистиӈ черивистэ өъске-өъске сөөктүғ улустар бірікшіп ӄаъты черлеп, иштэніп турулар. Оларыӈ төдү бірәә өғ иъшті дэғ.

Чер-Суғ — Иъһе
Ӄаньҷааӈаш бис Чер-Суувусту иъһевис дэп адээдыры бис? Иъһе чылаҷы Чер-Суувус бистэрні бодыныӈ һіләәмэсі біле немгерер, суу біле суғарар, дылыӈа өөредір, эльдэмей өштүғлердэн ӄаълһалап ӄамнаар. Ыньҷааӈаш ону иъһе дэп адаар бис.
Дэлеһейдэ көъфей эльдэмей черлер бар. Ыньҷалса та кишиніӈ нюӈус ла иъһе бар, нюӈус ла Чер-Суу бар!
К. Ушинскийніӈ біле

Мииӈ абам һіләәмэ біле чытыйыдыры
Детсаатка иъһи няа уруғ келген — Валера біле Саша. Оларыӈны абалары чедіп һалған.
Валера эйттырадыры Сашадан:
— Сииӈ абан ӄайда иштэндірі?
— Сен билип шыдавас сен шээӈ? — дэп ӄаъйһяды Саша. — Оӈ эм бле чытывейндыры шээӈ? Миим абам эмші. А сииӈ абаӈ ӄайда иштэндірі?
— Сен билбәән сен шээӈ? Абам һіләәмэ біле чытыйыдыры ийөн! — дәән Валера. — Оӈ һіләәмэ туътар өғдэ иштэндірі. Абам — һіләәмэ туътуғшу. Оӈ кишилерні немгерер. Һиләәмэ чоӄӄа ӄум та черлевес.
— Эм чоӄӄа быъсааӄ? — эйттырды Саша.
— Эм чоӄӄа быъсааӄ! — дәән Валера.
В. Сухомлинскийніӈ біле

Юрий Алексеевич Гагарин — эӈ буруӈғуу советский космонавт
Апрельныӈ 12-шкиисіндэ — Космонавтика һүнү. Бо һүндэ 1961-шкии чылда Юрий Алексеевич Гагарин төдү дэлеһейніӈ кишилеріндэн эӈ бурун космоска уъшӄан.
Космонавт космоска уъһяр дәәш, өъске-өъске кишилер иштэндірілер: инженерлер, конструкторлар, учёныйлар, эмшілер. Унун ыӈғай элдэмей ишчілер улуғ иҷин немеп ӄағдылар. Оларыӈ дэмир рудасын ӄазар, рудадан дэмир эргизер, ракета чү чаъсаар болыр. Төдү советский улустар космонавттарға дузалаар болыр.

Сылтыс календари
Бистіӈ черивистэ сылтыс календари бар болы берген. Бо календарьныӈ страница саны — космоска уъһяашӄын. Онуӈ буруӈғуу страница 1961-шкии чылныӈ апрель айыныӈ 12-шкиисіндэ аъһилған болған. Ол һүндүс тітім космонавт Юрий Гагарин черивисті ӄаавытӄан, космос корабли біле сылтыстар уун уъһя берген.
Бірәә чыл болғаш, 1962-шкии чылныӈ август айыныӈ 6-шкиисында сылтыс календариныӈ иъһишкии страницасын быъсааӄ тітім космонавт Герман Титов аъһя берген.
Үҷүшкүү, дөртүшкүү страницасын сылтыс календариӈа Андриян Николаев біле Павел Попович ӄуйулғалап берген.
Ольшаӈғы календарида эърткен һүн саны бле страницалар бичелеп чорулар. Ыньҷаарда сылтыс календаринда страницалар көъфүдэп чорулар.
Бистэр сылтыс календаривыс біле йоъһоорһап туру бис.
Ю. Яковлевныӈ біле

Владимир Ильич Ленин
— Аҷам, бо кишидэн ыӈғай сооданып бернэм!
— Билир сен бе, ӄумул бо?
— Билир мен! Бо — Владимир Ильич Ленин!
— Ам дыӈна! Ленин — бистіӈ Черивистіӈ төдү ишчі улустарыныӈ баъшӄарығшысы, өөредіғшісі, эҷи. Ленин саӄтып турған: төдү иштэніп туру улустар эккіді черлеп турсуннар, төдү уруғлар өөреніп турсуннар. «Өөренір, өөренір, өөренір истіғ бис!» — дэп оӈ һүӈү соодап турған.

Ленин төрәән һүнү
Апрельныӈ 22-шкиисіндэ — Владимир Ильич Ленин төрәән һүнү.
Ленин өөредіінше ишчі улустар революцияны ӄылывытӄан. Ол соӈ советский һаанын турғусӄан. Ленин төдү наъсыны туърһусунда төдү улустарывыс чоллуғ болсун дәәш тулушӄан иик. Ишчі кишилерніӈ черлиин эккі ӄылыр дуралығ болған иик. Өъске-өъске сөөктүғ улустар дэӈ праволуғ, эштэр аайынша черләәр истіғ дэп өөредіп чыътӄан иик.
Бистэр ам Ленин чаъһыын долдырар дәәш төдүсүн ӄылып чыътыры бис.

Владимир Ильич уруғ шаанда
Владимир Ильич тоъһос чыллығ шаанда гимназияға өөренір дэп кірген. Оода беърт өөреніғші болған иик. Гимназиясын аӄ-мөӈгүн медаллығ доосӄан. Ленин оода сағыштығ, чааш уруғ болған иик. Һінеэк санаарын оода эккісініп чыътӄан иик. Ындығ ӄылыӄ оӈға уроогун өөреніріӈге дуза болған иик. Боду бле бодун ӄолуӈға туътӄан, һиресін ӄамнап чыътӄан иик.
Н. Крупскаяныӈ біле

Ленин һамзылы
Ильич Разлив аттығ чердэ чеъштынып, чаътыр-өғдэ черлеп чыътӄан. Оӈ біле ӄаъты бір ишчініӈ оғлу, он үш чыллығ Коля черлеп чыътӄан.
Коля Ленинге от одап, шей һейндырып немешкен. Мунун баъшӄа оӈ Ленинні өштүғлердэн ӄамнап чыътӄан. Ыраӄта бір ӄум көстү берсе, Коля олуӄ һек чылаҷы эътэ бәәр болған. Ыньҷаарда Ленин литоовкэ азы граабли алғаш, чазаа барғаш, иштэніп үнэр. Бодунуӈ кишилері болса, Коля ӄызыл төштүғ һамзыл чылаҷы сығырған болы бәәр. Ыньҷаарда Ленин эштэриӈе уътуру талаҷы бәәр болған.
Коляныӈ аҷасы ӄаӄӄырып, оғлун Ленин һамзылы дэп адаан. Коля ӄызыл галстукты бағлап чоруваан. Ол шағда пионерлер чоӄ болған иик. Ол һамзыл ӄызыл төштүғ болған. Ол туш ӄуду Ленин һамзылын баъшӄыы пионер дэп адаар болған.
К. Паустовскийныӈ біле

Бірәәшкии Май
Майныӈ бірәәшкиисі — төдү Дэлеһейніӈ ишчі кишилерініӈ улуғ-һүнү. Бо һүндэ төдү улус таъштыға демонстрацияға үнэр, безин уруғлар. Оларыӈ флагтар, шарлар, горннар, аӄаштар туътуп чорулар. Төдү улус площадьға баар. Ында Владимир Ильич Лениніӈ памятнигы туру. Площадьта туру төдү кишилер дыӈнээдыры:
— Наъсында турсун бистіӈ Чер-Сувуус!
— Наъсында бар болсун Коммунис партиявыс!
— Наъсында черлеп турсун бистіӈ советский улусувус!

9 Май — Победа һүнү
Тоъһозышкии майда чыл саны бис Победа һүнүн улуғ-һүннәәр бис. Бо һүндэ 1945-шкии чылда Улуғ Отечественный Чаа доозылған. Бистіӈ армиявыс фашистарны баъсып ӄаған.
Победа һүнүндэ Москвааға, Улуғ театр һииндаакии площадьға чаалашӄан кишилер чығлып келір болдуру. Нямдыы кишилер эштері біле көрүштүрү, нямдыы чаада чиъткен, улусту, ӄан-төрәәнін ділеп чору. Ында кишилер көрүшкеш, көъфей өөрүдірілер, ығлээдырылар.
— Ӄаъһин та болбасын чаа! — діҷир советский улусувус.

Чаъһығлығ даш
Болған на аалда чаъһығлығ даштар турулар. Кумға оӈнар турғузулған? Чү душ ӄуду? Ында кумнарныӈ ады шолазы шыйығлығ?
Мону дыӈна, утпа!
Ол һерек оода үрдэ болбаан. Сеӈэ лэ үрдәә, ӄоърһуньҷуғ үрдәә һерек. Ол һиредэ сииӈ ӄырған-аҷаӈ біле ӄырған-абаӈ ниит болғаннар, уруғлар. Оларыӈ чаашӄа черләәннэр. Оларыӈныӈ аталары эккіді эптіғе иштэніп черләәннэр. Ыньҷаарда аҷыньҷаӄ өштүғлер, фашистар, бистіӈ Чер-Суувусӄа чаалаҷып келівіткеннэр. Оларыӈ аалларывысты, гоородтарывысты бузуп ӄағаннар. Чазыларывысты, арығларывысты өъртэдіп ӄағаннар.
Бистіӈ улусувус Чер-Суун ӄаъһалаан. Ол чаадан көъфей кишилер нянып келбәән. Ында сииӈ ӄан-төрәән улусуӈдан бір ӄум та чыътып аърта берген. Оларыӈныӈ аттарын уттуп болбас! Ол душ ӄуду кишилер оларыӈға, чаада өлүртүп ӄалғаннарға, чаъһығлығ даштарны турғузуп ӄағаннар.
Сен тэ оларыӈны утпа!
1. Ӄандығ даштарны кишилер аалларда турғусӄаннар?
2. Чү душ ӄуду кишилер бо даштарны турғусӄаннар?
3. Ӄандығ өштүғлер бистиӈ Чер-Суувусӄа чаалаҷып келгеннэр?
4. Бистіӈ Чер-Суувуста өштүғлер чү ӄылғаннар?

Марат Казей
Марат һойнундан гранаталарны уъшта соп алғаш, һииӈа салып ӄаған.
Фашистэр чазы ӄуду ӄоъштандыры чоруп чорааннар. Ыраӄшы нештар аъртында нюӈус ла партизан бар болғанын билгеш, оларыӈ һөме алып келгеннэр.
Марат автомады біле чыҷырадып дағжады берген. Ыньҷаарда бараӄсанныӈ оъһу төнэ берген!
Фашистэр билген чимэ дэғ. Мараттыӈ чеъштынып олырған нешты оларыӈ долғандыры чығлып келген. Мені дірииӈе алыр дәәш, һөме туътувыдарлар дэп Марат биливіткен. Марат тура сунғаш, фашистэр уун гранатасын меърһелевітті. Тыӄӄа ыыт, ӄышӄы, фашисттыӈ сооды дыӈналған. Оол ӄаъттэйи тура сунғаш, ӄышӄырывытты:
— Че, келиӈер! Че!
Марат иъһи гранатаны ӄолунда наъӄ ӄылы туътуп турған. Ӄағбаан. Гранаталары ӄолунда часты бергеннэр. Бір ӄаъш гитлершілер черге чуғлу берген.
Марат Казей герой болу берген. Ол аайында кишилерніӈ сағыҷында аърта берген.

Маруся
Шпион оныш кеъшкеш, ӄызыл шериғші форма кедіп алғаш, оруӄӄа үнүп келген.
Ында бичии ӄыс-уруғ аӄаштап чораан. Уруғ ол кишәә чеътіп келгеш, аӄаштарыныӈ сыъпын таарып кеъсер доӈдараӄ тіләән. Доӈдараан бергеш, ол уруғнуӈ адын эйттырған. Совет улустуӈ черлии өөрүньҷүғ дэп дыӈнаанын саӄтып алғаш, оӈ ӄаӄырып, өөрүп, ырлээ берген.
— Ӄаньҷааӈаш мені танывас сен бе? — дэп, уруғ ӄаъйһяаш, иъһилені бергеш, эйттырған. — Мен Маруся мен, лейтенант Егоровтуӈ уруу. Аӄаштарны аҷамныӈ ӄасӄан орнуӈа иттіп чору мен бо!
Уруғ аӄаштарын таарып турда, ӄараӄтарыныӈ суу аъһа берген.
Шпион доӈдараан һармааныӈа суп алғаш, чүнү тэ ыыттавейн, ӄылаштап чории берген.
Заставаа нянып келгеш, Маруся соодаан:
— Ӄызыл шериғшәә дуҷа бердім. Адымын адап бәәріммә, оӈ оода сонур болған. Ӄаӄӄырған, ырлаан болған.
Ӄыстыӈ соодын дыӈнааш, командир аҷына берген. Дежурныйны ӄығырып һалғаш, ол «өөрүньҷүғ» кишині чеъткеш тэътірі бәәрі һалдырывытты.
Аъттығ шериғлер сунзу бергеннэр. Маруся ӄадыр һерикке үнүп келгеш, дүүн границада аътӄылаҷыышӄынында өлүрткен атасыныӈ ӄасӄан орнуӈа аӄаштарын салып ӄаған.
А. Гайдарныӈ біле

Аъһам
Мииӈ аъһам армияда салдаттап туру. Оӈ пограничник. Төъфө тэ болсын, сооӄ та болсын, өъскен тэ чағзын, оӈ эштэрі біле ӄаъты дүннэ дозорға үнэр. Амды бис аъһавыстан письмо алған бис. Оӈ шыйадыры: «Службам оода эккіді бардыры. Мендэн ыӈғай сағышӄа түъшпеӈер. Аӈшы, ибилерші болуп чорумда өөренген чүмем мәә тыӄӄа тусалаэдыры службамға».
Бис тэътірі соот аъһабысӄа шыйған бис: «Чаашка салдаттап чыът, сағычыӈда чобаба. Бис сені манап чыътыры бис».
1. Ӄандығ шериғдэ сииӈ аъһаӈ салдаттап туру?
2. Аъһаӈ армиядан сілерге письмоларын шыйадыры бе?
3. Оӈ соӈғуу письмосында чүнү шыйывытӄан?
4. Аъһаӈӈа тэътірі соот ӄылы чүнү шыйывытӄан сен?


Чыл һіресі

Һире
Чыл он иъһи айлығ болыр чүме.
Декабрь, январь, февраль — ӄыъш һиресі.
Март, апрель, май — час һиресі.
Июнь, июль, август — чей һиресі.
Сентябрь, октябрь, ноябрь — күс һиресі.
Январьда биске няа чыл келір.
Январь, март, май, июль, август, октябрь,
декабрь үчөн бірәә һүннүғ айлар.
Апрель, июнь, сентябрь, ноябрь —
үчөн лэ һүннүғ айлар.
Февраль аэ иъһён сеъһес һүннүғ ай болыр.
Ыньҷаарда дөрт чыл болғаш, беҷишкии чылда
февраль иъһён тоъһос һүннүғ болыр.
Һүн саны иъһён дөрт шаастығ болыр.
Шаас саны аълтан минууталығ болыр.
Минуута саны аълан секундалығ болыр.

Ӄаъһин бо болдыры?
Сериин болдыры,
Чазылар ӄүрүғ аъртадыры,
Өъскен һүҷү чаадыры.
Ӄаъһин бо болдыры?
Чазыларда һыраа,
Һемнэрдэ тоъш,
Ӄар һүҷү чаадыры.
Ӄаъһин бо болдыры?
Ӄар эрип чору,
Чазы ӄөгерип чору,
Һүн чылыдадыры.
Ӄаъһин бо болдыры?
Һүн иъсидэдірі,
Ӄат быъһядыры,
Оол-ғыс дыштандыры.
Ӄаъһин бо болдыры?

Час
Узун ӄыъш доосту берді.
Бірәә һүн туърһусунда һенэттэ төдү чүме өъске болу берді. Ӄат түъһүк булуттарны ӄаъһирып һалды. Оӈнар дээріні бүътүрү шуғлап ӄаган. Һенэттэ черге буруӈғүү өъскен чаа берді. Ол соӈ булуттар тарээ берді, һүн көстү берді, черні чылыдывытты.
Час болу бергенін эӈ бурун ӄара баъштығ шииҷектэр биливіткеннэр. Оӈнар буътуӄтан буътуӄӄа ээлгірәә уъһяӈнап, неш чөъпрәәсінде ӄуърт тілеп, өөрүньҷүдү сыйттылааннар:
— Чээ-чээ-чиспыӄ! Чээ-чээ-чиспыӄ!

Тайға ээсі
Арығ чазысында чараш избуушка туру. Ол биче избуушканыӈ трубасындан ыш булап туру. Ол избуушкада охотовед черлеп чыътыры. Оӈ Сибирь тайғасын эккіді билип туру. Ӄар һінеэғін эндэвейн санаар.
Бір ӄада оӈға гоорыттан аальҷы келгеш, дәән:
— Ӄаньҷааӈаш өғдэ олуру сілер? Арығ оруу аъртында мен ділгиніӈ изин көрген мен.
— Босы баъһай ділги. Сэӈниғ эмес. Дальҷыр буду балығлығ, сыъһа ӄаъӄӄан. Ӄудуруу ӄыъсӄа, саарсыӄ ӄараа йоӄ.
— Сілер ӄаньҷап биливіткен сілер? — дэп, аальҷы ӄаъйһявытӄан.
Избуушка ээсі аальҷысын таъштыға үндүргеш, ис көскүткен:
— Көрнэм бо! Үш будунуӈ изи иләә ӄөстүп чыътыры. Соӈғуу дальҷыр будунуӈ изи көстүркөзүлбес туру. Ӄудуруунуӈ изи чоӄ. Ӄыъсӄасындан ыӈғай ындығ болдуру ийен. Унун өъске ділги мырнеэшӄаныӈ үдүн оӈ чарыында ла ӄазып чору. Дальҷыр ӄараа көрбес болу берген — саарсыӄ ӄараа соъғур ділги. Ӄар һінеэгін санап билиӈер!

Шолбан-оол
Шолбан-оол чээн ӄырган-аҷасы біле ӄаъты һойлар һарап турған. Беърт оғлуӈа ӄырған-аҷа чеш һурағанны ӄуйулга ӄылы берген. Ол ӄаълпаӄ ӄулаӄтығ оода маъһалығ аӄ һураған болған.
Шолбан-оол оозун Ӄаълпаӄ-Ӄулаӄ дэп адап алған. Бір тура улустуӈ соодун дыӈнаарға, Ӄаълпаӄ-Ӄулаӄтыӈ иъһесін ӄудуруӄтуғ чип ӄаған діҷи бергеннэр. Оӈ тура сунғаш, һурағаныӈа баарында, оозу нюӈусӄаан бәә ғайнып турған. Һурағанны туътуп алырға, һураған эргектэрін чылғап туруп, эмер болған.
Шолбан-оол һурағанын ӄамнааш, ығлавытӄан. Ону ӄырған-абасы ӄөрүвіткеш, оӈға чеш һурағанығ улуғ һойну туътуп бергеш:
— Моӈны мыньҷаалы эмзірт, оғлум! — дәән.
Шолбан-оол ол һойға һурағанын эмзіртіп турған. Ыньҷааш, аъсырап алған.
Е. Марныӈ біле

Ӄандығ чүъсүннэр бар болыр?
Чүъсүннэр чылығ азы сооӄ болыр дэп художниктар соодандырылар. Чылығ чүъсүннэр — ӄызыл, кызыл-сарығ, сарығ. Сооӄтар — ӄара-көк, ӄараӈғы-көк, чырыӄ-көк. Озы кеҷәә имирніӈ чүъсүнү. Арығға баарда, ыраӄӄа көрнэм! Дээрі ӄыдыында арығныӈ ӄара-көк шыйыы көстүдүрү. Ыньҷаарда арығда суғ-көк нештар үнүп туру. Ӄаньҷап ол шыйығ ӄара-көк болыр? Ону тынар чүме ӄара-көк ӄылған. Тынар чүме боду біле ӄандығ та чүъсүннүғ эмес. Ыньҷалса та ол, апчы чылаҷы, өъске чүмелерніӈ чүъсүнүн чымҷадыр, оларыӈға ӄараӈғы-көк біле чырыӄ-көктү ӄаътып ӄаар.


Баъһай чул? — Эккі чул?

Баъһай чул? — Эккі чул?
Элдік чоӄӄа ӄолум доӈар —
Эҷим чоӄӄа һөӈнүм доӈар!
Беърт кишәә ӄузуӄ һамаан —
Баъӄ кишәә ӄузуӄ иш!
Ӄаълпаӄ чарты от чуду —
Баъӄ эъпші аал чуду!
Дылы тыт кеъсер —
Ӄылыы ӄыр аҷар!

Коля
Коля аттығ бір биче оол һүҷү мыньҷа дэр болған:
— Бо мииӈ яблогум!
— Бо мииӈ аътым!
— Бо мииӈ машинам! Ойнаашӄыннарым көъфей, төді мииӈ!
А өөрү төдүсү дэӈге ойнаар болған. Оларыӈға оода өөрүньҷүғ, сонурһаньҷығ болған. Коляныӈ ойнаашӄыннары көъфей тэ болса, оӈға үүдуньҷүғ болған.
Сілер, оол-ғыстар, ӄаньҷап саӄтыдыры сілер, ӄаняаӈаш Коляа үүдуньҷуғ болған?
Иъшті тодыӄ — ӄаараа тотпас!

Аалдаарда
Бір ӄада Федя Мишаа аалдап келген. Келгеш, «Дорообо, эккі бе?» — дәәш, донун, бөърһун илгәә илип ӄаан.
— Ӄандығ эккі оол, бо Федя! — дәән Мишаныӈ ӄырған-абасы.
Мишаныӈ өөндэ ойнааш, уруғлар Федяныӈ өөӈе барғаннар. Өғдэ Федя донун, бөърһүн стүүл һырыӈа меърһелеп ӄааш, ӄышкырған:
— Энэй, бо мен мен, Федя, Миша бле ӄаъты. Бистіӈ доннарывысты илип ӄағнам! — дәән.

Бичии оол
Бір бичии оол ойнап турғаш, улуғ сэӈніғ айаӄты бузуп ӄаған. Ӄум та көрбәән.
Атасы келгеш, эйттырған:
— Айаӄты ӄум бусту?
Оол ӄоърһа-ӄоърһа соодаан:
— Мен.
Атасы:
— Шын соодааныӈда, мен эккісінэйі бердім! — дәән
Л. Толстойнуӈ біле

Иъһи эш
Бір ӄада арығ ӄуду иъһи эш чоруп чораан. Оларыӈға уътуру һенэттэ иресаӈ үнүп келген. Эштэрніӈ бірәәсі дэзип, тыыраӄӄа неш һырыӈа үнэ берген. Иъһишкиисі дэзип болбаан. Оӈ олуӄ ындаӄ черге чыътыбытӄан, өлген киши дэғ болуп. Иресаӈ ӄылаштап келгеш, ол чыътӄан оолны чыттап алған. Ону өлүғ дэп ол аайынша ӄаавытӄаш, талыйған.
Ыньҷаарда эҷи неш һырындан түъһүп келген. Келгеш, ӄаӄӄырып эйттырған:
— Че, иресаӈ сииӈ ӄулааӈӈа чүнү сымырады?
— «Баъһай ла киши ындығ болур, оъсалға душӄан эштэрін ӄаавыдар», — дәән иресаӈ! — дэп уътуру соодавытӄан ол оол.
Л. Толстойнуӈ біле
Кишиниӈ аласы иъштін —
Аъттыӈ ӄарасы таъштын!

Яблоня
Бір ӄырған ашняӄ яблоня чеш неҷын олуртӄан. Мону керген кишилер дәәннэр:
— Чүге бо яблоня неҷын үндүрериӈ һеректіғ сәә?! Ыньҷаарда үр манаар сен, бірәә тэ яблога та чип ӄөрбес сен!
Ӄырған ашняӄ уътуру соодаан:
— Мен чип көрбедім эрсе, кишилер чиирлер. Мәә спасибо диҷир.
Л. Толстойнуӈ біле
Беърт киши ишті ӄолу бле ӄылыр —
Баъӄ киши ишті дылы бле ӄылыр!

Бусӄан стүүл
Коридорда стүүл турған. Турған ла турған. Ол стүүлгэ киши бір ӄада ла олырадыры.
Петя чоруман ол стүүлнүӈ будун сып ӄаған. Ӄум та ону көрбәән.
Ыньҷаарда Петя сыъӄӄан будун стүүлге чыъпшыры ӄағаш, стүүлнү олуӄ чериӈе турғузуп ӄаған. Ӄумға та чүнү тэ соодап бербәән. Боду көрдүрү, ӄум бусӄан стүүлге олырар эмиш пе? Ӄум та олырбаан.
Үзүк саны Петя коридорда һарап турған, — бусӄан стүүлге ӄум олырар эмиш пе?
Турайсы һүндүс Петя стүүл бусӄан дэп уттувытӄан. Боду біле ол стүүлге олурғаш, поолға чуғлуп туъшкен.
В. Голявкинныӈ біле

Даҷы біле ӄысчыӄ
Аня Мамедова аттығ биче казах ӄысчыӄ ышӄоолындан оода ыраӄта черлеп чыътӄан. Ыньҷаарда оӈ ӄаъһин та соӈнавас болған.
Чаъс, кар чағса та, иъсиғ, сооӄ болса та, Аня ышӄоолға эъртэ тура сеъһес шааста келген болған.
Бір тура дағдан дөстүғ ӄара булут түъһюп келген соӈ, ӄоърһуньҷуғ улуғ ӄат ӄадыйы берген. Ниӈге нештарны ол ӄат черге чеътірі эген болған. Ӄумну та таъштыға үндүрбес ындығ күштүғ ӄат болған. Ышӄоолда өөредіғ болбаан. Һенэттэ ышӄоолныӈ манааччасы улуғ ӄат дааҷында уруғ ыыдын дыӈнавытӄан. Оӈ һірілсәәгэ үнүп сунғаш, Аняны көрүвүттү. Ӄысчыӄ ӄоллары біле улуғ даш туътуп чораан, ӄат чуғбасын дәәш.
Р. Фраерманныӈ біле
Баъӄ киши сооӄтан ӄоърһар —
Беърт кишидэн сооӄ ӄоърһар!

Баъһай ӄылғаны
Һүрәә һиинда һөөшкэниӈ биче оғлу чыътӄан. Оӈну ыът ээріп турған. Һөөшкэниӈ оғлу ӄоъртӄаш, һомуданьҷыды мяа ғайнип олырған.
Ыраӄта эмес иъһи оол чү болыр дэп манап олырғаннар.
Бірәә ӄоърһыняӄ солоопӄайдан көргеш, тыыраӄӄа үнүп сунду. Ӄоърһыняӄ ыътты ӄаъһирыбытты. Ыньҷааӈаш оолларға аҷынып ӄышӄырды:
— Ӄаньҷааӈаш нятпейндыры сілер?
— А бис чүнү тэ ӄылбаан бис! — дэп ӄаъйһяаннар ооллар.
— Бо ла баъһай! — дэп уътуру соодады ӄоърһыняӄ.
В. Овсееваныӈ біле

Ӄоллар чүге һеректіғіл?
Петя ӄырған-аҷасы біле чарылбас эштэр. Чүнү тэ соодаҷырлар.
Бір ӄада ӄырған-аҷасы эйттырған:
— Кишилерге ӄоллары чүге һеректіғіл, Петя?
— Мяачик бле ойнаар! — дэп, Петя уътуру соодаан.
— Унун ыӈғай чүге һеректіғіл?
— Ӄаъһиӄ туътар!
— Унун ыӈғай?
— Һемге таштар меърһеләәр!
Петя шынын няндыры соодаан. Ыньҷанса оӈ өъске кишилерніӈ ӄолларын бодыныӈ ӄоллары біле дэӈнэдіп турған.
Е. Пермяктыӈ біле

Көрдүӈ эрсе, ӄаньҷааӈаш эйттырадыры сен?
Бірәә киши балыӄ туътуп чору. Оӈға уътуру өъске киши келгеш, эйттырадыры:
— Чүнү туътуп чору сен?
— Неш туътуп чору мен!
— Чү дэйідірі сен? Моӈ ӄандығ неш шээн? Сен балыӄ туътуп чору сен!
— А сен көрдүӈ эрсе, ӄаньҷааӈаш эйттырадыры сен?

Ӄусӄун біле саасӄан
Ала саасӄан нештыӈ буътуктары ӄуду шурандылаарда, үзүк чоӄӄа чыҷыр ғайнип турған. Ӄусӄун ыыттавейн олурған.
— Ӄаньҷааӈаш ыыттавейн олуру сен, һудам? Мен сәә сооданып турумда, сен шыныӄпейн олуру сен шээӈ? — дэп саасӄан эйттырған ам.
— Арай дэп шынығып олыры мен, һудуғыйым, — дэйідірі ӄусӄун. — Ӄум ыньҷа көъфей соодандыры, сен чылаҷы, ол чиме көъфей һоорадыры, чоъһом!

Ӄас
Ӄас суғ ӄуду эйштіп чоруда, маӄтанып дэйідірі:
— Мен ӄандығ ӄаъйһяньҷығ ӄушӄаш мен! Мен чер ӄуду сунуп чоруур мен! Суғ ӄуду эъштіп чоруур мен! Дээрідэ уъһюп чоруур мен! Мендэн өъске ындығ ӄушӄаш чоӄ!
Ындығ маӄтаньҷаӄ соодун дыӈнааш, дуруняа оӈға дэйідірі:
— Ӄыъсӄа сағыштығ ӄушӄаш сен, аамай! Шуруш чылаҷы эъштіп чору сен шээӈ? Сарығ-аӈ чылаҷы сунуп чору сен шээӈ? Эъсір чылаҷы уъһюп чору сен шээӈ?
Ыньҷаарда маӄтаньҷаӄ ӄас нятӄаш, талыйған.

Лев біле мырнеэшӄа
Бір ӄада лев утуп чыътарда, оӈнуӈ аӄсыӈа мырнеэшӄа кіре берген. Лев оттунғаш, ону чиксеи берген.
Мырнеэшӄа үптэп кіре берген:
— Мені чивейн һарамсып көрүӈер! Бір шағда мен тэ сәә дуза болыр мен!
— Сен мәә дуза болыр мен дәән сен бе? — дәәш, шеф шоғлап ӄаӄӄырғаш, ону ыдывытӄан.
Ол соӈ бір ӄаъш һүн эъртэ берген соонда, аӈшылар ол левты туътуп алғаш, нёон бағ бле нешӄа чыъпшыры шарып ӄааннар.
Мырнеэшӄа левтын арылаарын дыӈнааш, сунуп келгеш, ол бағны үзе һемиривіткен.
Лев боъштуна бәәриндэ, мырнеэшӄа оӈға мыньҷа соодаан:
— Ӄаньҷааӈаш сен мені шоғлап ӄаӄӄырған сен? Мен чараш та болса, дуза болыр чүме дэп көрдүӈ бе? — дәән.


Аннардан ынрай сооттар

Һодан
Аӄ тоннуғ чараш һоданҷыӄ
Арығ шырғай ӄуду чораан.
Аъһиӄ чазаа шуравыдарға,
Аӄ-Ӄол бесін аӈа чеътпәән!

Мойнала
Мойналаныӈ һүрәә иъштіндэ көк арасында эніктэр бар болған. Бір ӄада Мойнала чоӄтуруда, бичии уруғлар келгеннэр. Оларыӈ эніктэрініӈ бірәәсін алғаш, өөӈе киирі һалғаннар. Ол соӈ соол һырыӈа салып ӄағаннар.
Мойнала келгеш, эніктэрініӈ бірәәсін тыъппаан, сыы ғайны берген. Ыньҷалса та Мойнала эніініӈ ӄайда болғанын билип ӄаған. Соол һииӈа келгеш, баъса сыы ғайны берген. Ол соӈ уруғлар энікті соол һырындан түъһүргеш, Мойналаа тэътірі берип ӄағаннар. Мойнала эніін ӄамнап ыъсырып алғаш, көк арасыӈа чыътар чериӈе иттэ берген.
Л. Толстойнуӈ біле

Һөөшкэ біле таӄӄыняӄ
Бір таӄӄыняӄ он иъһи оол-ғыстығ болған. Он бірәә оол-ғызы авасы бле ӄаъты һүрәә иъштін ӄуду чораан. Бірәә оғлу һүҷү таъштыга үнэ бәәр болған.
Бір ӄада бо оғлу абасындан дэзип үнгеш, өғнүӈ һірілсәә чооғашӄа келген. Һірілсәә һырында һөөшкэ һүн ӄарааӈа чыннып чыътӄан болған. Оғлу дам чооғашӄа келірге, һөөшкэ ону арбаӄтап туътувытӄан. Таӄӄыняӄ оғлу сыйтӄыра берген болған.
Ыньҷаарда таӄӄыняӄ тыӈнааш, таъштыға үнэ сунған. Сунуп келгеш, һөөшкәә шураан. Таӄӄыняӄ һөөшкәні һаайы біле соъӄтээ берген, дырбаа біле дырбээ берген, һанады біле ӄаъһа берген. Ыньҷаарда һөөшкэ туътӄан оғлун ӄаавытӄаш, сунуп үнген. Боду біле тіриғ аъртӄан сағынғаш, өөрген.

Зоопаркада аӈнарны эмнәәрі
Зоопаркада аӈнар аарыйи бәәрдә, оларыӈға эм бердірілер. Иресаӈға эм бәәрдә, ону мёд азы варенье иъштіӈе ӄаътып бәәр. Обезьяннарны бір ӄаъш шааста иширтпес, эккіді суӄсасын дәәш. Ыньҷаарда оӈнар бааланбас болу бергеш, эмні суғ біле ӄаъты ише бәәр.
Зоопаркада аӈнарны эмнәәр өө бар. Ында аӈнарны мал эмшісі — ветеринар — эмнэйідірі. Обезьяннарға бірердэ киши эмшісін ӄығырып һалыр. Киши ӄолуӈа өөреткен обезьянны эмнәәрдә чут эмес. Тигр аарыйи берсе, ону ӄаньҷап эмнәәр? Ыньҷаарда меъһе чоӄӄа болбас. Тигрны һөрәә чооғаҷаар клетка иъштіӈе киирі сүрер. Тигр ындығ клетка иһштіӈе кіреріндэ, клетка һөрәә чооғаҷааш, тигрны ӄыъсар. Клетканыӈ һөрәәӈэ чыъһатӄан тигр чааш болур.
М. Ильин, Е. Сегалныӈ біле

Һымысӄалар
Аъһиӄ чазыныӈ ӄыдыында һымысӄа улуғ өө туру. Ону долғандыры һымысӄалар сунуп һаймыр ғайныдыры. Нямдыы биче шыбыӄтар таъһип чору, өһскесі бүр, сіген таъһип чору. Бір чеъһе һымысӄа биче буътуӄ сөдрүп чору. Ол буътуӄ испиишкэндэн улуғ эмес. Ыньҷалса та һымысӄаа ол улуғ неш дэғ болдуру. Һымысӄалар ындығ биче шыбыӄ, буътуӄ, бүр, күъсүрүм сөдрүп һалғаш, өө һырыӈа үүп ӄаар. Ол соӈ һырыӈа быъсааӄ шыбыӄ, буътуӄ, бүр ӄаар. Быъсааӄ һырыӈа шыбыӄ, бүр, күъсүрүм...
Ынҷап бары-тура һымысӄа өө улғадып чору.
Һымысӄалар төдүсүн үғдэҷип чаъсап турулар. Оларыӈ баршаан өштүғлердэн үғдэҷип ӄаълһаланып чыътырылар, быъсааӄ үғдэҷип аӈнап чорулар. Турадан алы түннэ болғыша һымысӄалар иштэніп чорулар.
Чей туърһусунда һымысӄалар ӄөъп эльдэмей ӄуърт чиидірілер. Оларыӈ арығны ӄуърттан аъштап чорулар. Аан һымысӄалар оода дузалығ чүмелер.
Чей доозы бәәрдә, сооӄ болу бәәрдә, һымысӄалар чимшевес болу бәәрлер. Оӈнар өөнүӈ аълтындаакии үдүӈге ӄіргеш, ӄыъш туърһусуӈа удый бәәр.
1. Һымысӄалар өөн ӄаньҷап чаъсап турулар?
2. Һымысӄалар ӄандығ дузалығ чүмелер?
3. Ӄыъш туърһусунда һымысӄалар ӄайда удуп чыътырылар?

Арығ өөредіі
Тодү аӈнар бодыныӈ оол-ғыстарын өөредіп турулар.
— Мен оол-ғыстарымын чылап өөредіп туру мен, — дәән чер балыы.
— Нюӈус ла чылап пе? Босы аарға эмес! — дэйідірі ділги. — Мен оол-ғызымын ӄылаштап, сунуп, шурап өөредіп туру мен. Босы нииӈешке эмес!
— А мен бодымныӈ оол-ғыстарымын ӄылаштап та, сунуп та, шурап та, уъһюп та өөредіп туру мен! Ӄаъһин бо төдүсү доозылыр, билбес мен, — дәән чаалдыҷып үъшпүл.
— Ӄоэӄ-ӄоэӄ! Бо ӄандығ өөредіі ләән! — дэп ӄоэӄӄылавытты өдүрек. — Мен бодымныӈ оол-ғыстарымын ӄылаштап та, сунуп та, шурап та, уъһюп та, эъштіп тэ, шомап та өөредіп туру мен. Босы шыннап өөредіішкин боор!


Өъске-өъске улустун улегерлері

Үш аъһалышӄы
(тоъфа үлегер)
Шаанда шағ шаанда бірээ шөлдэ үш аъһалышӄы черлеп чыътӄан. Ол аъһалышӄылар һой маллығ болған. Өъшкү маллығ черлеп чыътӄаннар. Улуғ аъһасы Нюмурһа-Баъш болған. Оъртаа аъһасы Сіген-Чода болған. Эӈ биче дуӈмасы Һыл-Боос болған.
Бірәә тура ол Һыл-Боос эът паштап олырадыры. Өөрү гөрвәәндә, пыъшӄан эът чивідэйн дәәш, улуғ эът баътырывыдэйн дәәндә, боъӄсу үстү берген.
Ыньҷаарда көрүп ӄаавытӄан Сіген-Чода:
— О-о-о! Ӄандый дэп ӄарыв өлү верді ләән бо?! Ӄандый баъӄӄа оорлап чип олырар киши ләән бо?! — дәәш, ӄолу бле будун ӄаъһарда, буду төдү боътарээ берді. Олуӄ ол оърттаа аъһасы өлү берді.
Эӈ улуғ аъһасы олырғанда, көрүп:
— Ӄандығ дэп өлүвіттіӈер лэ! Ӄаньҷаалы бердіӈер?! — дәәш, баъһин дырбаанда, кеъсик-кеъсик эргәәӈэ чеътірі. Мәәсіӈэ кіре бергеннэр эргектэр. Пыъса чуғлуп барып түъшкен, өлү берді.
Ыньҷааӈаш, ол үш аъһалышӄы өлү берген дэр чүме. Ыньҷаарда һойлар нямдыы аӈ болуп алғаш тайлыған. Өшкүлер шаары-ӄуду талыйған, — діҷир улус. Тэъһе болуп алғаш талыйған. Унун бээрі тэъһе бар и аӈ өшӄү, һой бар дэр чүме болҷыӄ. Нямдыы маллары һой болып, өъшӄү болып, шөл чердэ аърта берген, — дічир улус. Ыньҷап ӄырған улус үлергерлеп олырар чүме болыр.

Борииӄа біле бостар
(тоъфа үлегер)
Бір шаанда борииӄа бостар біле черлаӈ чыътӄан. Күс болы бәәрдә, бостар чылығ черге уъһюӄсээ бергеннэр. Борииӄа бостар біле пыъсааӄ уъһюӄсээ берген. Ыньҷаарда бостар дәән:
— Сен уъһюп болбас сен! Сииӈ һерәән улуғ!
Борииӄа баъӄсынғаш, ығлээ берген. Күнзеді ығлаарда, ӄараа ӄызыл болу берген, ӄыза бергеш. Оныӈ соонда амдыға борииӄаныӈ ӄараа ӄызыл болу берген. Бостар борииӄаны һарамзааш, түгүн узып берген. Борииӄа бостардан түк алғаш, ӄыъштап аърта берген.

Тоорғу біле улуғ-аӈ
(тоъфа үлегер)
Бир ӄада тоорғу улуғ-аӈға дәән:
— Ӄаэбыстыӈ бистіӈ түгүбүс көъфей?
— Миим түгүм көъфей! Сен биче сен, мен улуғ мен! — дәән улуғ-аӈ.
Ыньҷаарда санээ бергеннэр. Санап-санап көөрдэ, тоорғунуӈ беш түк аъртыӄ болған.
— Миим түгүм аъртыӄ! — дәәш, тоорғу чырыйи берген.
Ыньҷаарда улуғ-аӈ аҷынғаш, тоорғунуӈ ӄудуруун чире баъсывытӄан. Унун бәәрі тоорғунуӈ ӄудуруу чоӄ.

Һөөрүӄ біле иресаӈ
(тоъфа үлегер)
Һөөрүк ӄыъшӄа ӄусукту орулап алған. Бір ӄада шаанда иресаӈ һөөрүктүӈ орысын тыъпӄан. Ол орысында иъһи барба ӄусуӄ болған. Иресаӈ чәәш, беъртке өөрген. Өөргеш, һөөрүктүӈ оорһасын оърта тырғаӄтары бле часытӄаш, маӄтаан:
— Беърт сен, эккі сен! Ӄусуӄту ыньҷап орулап тур! — дэп.
Онын бәәрі һөөрүктүӈ оорһасында иресаӈныӈ ӄолыныӈ изи аъртып ӄаған.

Эр өъшкү біле иресаӈ
(чооду үлегер)
Бір ӄада оруӄша эр өъшкү ӄылаштап чораан. Оӈға һенэттэ иресаӈ дуҷуп келген. Эр өъшӄү ӄоърһа бергеш, тура түъшкен.
Иресаӈ эйттырған:
— Баъһиӈда иъһи адыр чүӈүл?
Эр өшкү:
— Ирей, бөрү шиштэп чиир селемем бо! — дәән.
— Аӄсыӈда һалаӈнап туру чүӈүл? — дэп эйттырған.
— Ирей, бөрү эътін чәәш, аӄсым чодар миим пылаадым бо! — дәәш, һииндаакии чалым һайаны миисы бле шеньҷарда, иресаӈ ӄоъртӄаш, дэзе берген.

Мырнеэшӄа біле иби
(якут үлегер)
Бір ӄада мырнеэшӄа дәән ибәә:
— Чеъштынып ойнаалы!
— Ойнаалы! Мен бурун чеъштынэйн! — дәән иби.
Иби, барып, чеъштына берді. Мырнеэшӄа ділейі берді. Ділеп, ділеп, тыбытты. Һааӄтар һииӈа чеътіп келгеш, көрүвүттү — төдү һааӄтар ӄаттан чимшеп туру. Нюӈус ла иъһи һааӄ чимшевейндірі. Ынаары сунуп көөрдэ, иби бо чеъштынып чыътыры.
— Мен сені тыбыттым! — дәән мырнеэшӄа. — Ам мен чеъштынэйн!
Мырнеэшӄа чеъштынывытты. Иби діләән, діләән, тып болбаан. Тыъппаан. Амдыға ділеп чору иби мырнеэшӄаны, чир чыттап.

Ирезаӈ — ибилерші
(чукча үлегер)
Бір ӄада ирезаӈ ибилершәә келгеш, дәән:
— Чиир чүмені ділеп, төдү тайға ӄуду кезеліп чорудум. Шыладым. Ибилерші болыӄсаэ бердім!
— Ибилершініӈ иҷи аар иш. Мону билип тур, — дәән киши.
— Ӄаньҷааӈаш аар болыр? Сен һүҷү дөӈ һырында тамыһы тыъртып олуру сен!
— Че! Ындығ болса, сен һарап тур ибилерін, мен өөмме нянып баар мен. Һүн баъта баарда, ибилеривисти сүрүп һалыр сен!
Ыньҷап ирезаӈ ибилерші болы берді. Шалаа болғаш кеҷелейі берді. Ирезаӈ ибилерін бөлүп чоруда, ибилері баршада тарээ берділер. Ибидэн ибәә сунган ирезаӈ, бөлүп болваан. Аан ибилерін сүрүп һалбаан. Ибилершәә нюӈүсӄаан келген:
— Ибилерні һалып болваан мен! Ибилеріӈ ыӈғай-бәәрі тарап талыйғаннар! — дәән.
— Баъһай ибилерші сен! — дәән киши. — Ам түннэ болваанда, мен тарээ берген ибилерімін ділеп чоруур истіғ мен!
Ыньҷааӈаш ирезаӈ ибилерші болбаан. Ам ибилершіні көргеҷик, нядып талыйар.

Һоданнар ділгині ӄанъҷап ӄоърһудувытӄаннар
(орус үлегер)
Бир арығ иъштіндэ ділги черлеп чыътӄан. Оӈ һоданнарға тыш бербәән болған. Бір ӄада ӄырған һодан соодаан:
— Че, дуӈмалар! Биъс көъфей бис, ділги нюӈусӄаан! Ӄаньҷааӈаш бис оӈдан ыньҷа тыӄӄа ӄоърһуп турар бис? Оӈун ам ӄоърһудар һеректіғ!
Һоданнар шырғай иъштінде чеъштына бергеш, манап чыътӄаннар. Ам ділги келҷик! Ыньҷаарда көъфей һоданнар бірәә ыыт біле:
— Чории бер мындан, Ділги! — дэп ӄоърһуньҷуду ӄышӄырывыттылар.
Ділги ӄоъртӄаш: «Мындығ дыӄӄа ыыттығ ӄандығ ӄоърһуньҷуғ чүме ләән бо?!» — дәәш, дэзивіткен. Унун бәәрі ол арығға ділги келбес болы берген.

Шыбар таӄӄыняӄ
(орус үлегер)
Ӄырғаннар ашняӄ біле ӄоърһыняӄ черлеп чыътӄаннар. Оларыӈ шыбар таӄӄыняӄтығ болған.
Бір ӄада шыбар таӄӄыняӄ ольшаӈға эмес, аълтан нюмурһа нюмурһалаан. Ӄырған ашняӄ ӄаъӄӄан, ӄаъӄӄан — нюмурһа чурулбаан. Ӄырған ӄоърһыняӄ ӄаъӄӄан, ӄаъӄӄан — быъсааӄ чуурулбаан. Мырнеэшӄа сунуп чораанда, ӄудуруу бле дәәвіткен. Нюмурһасы чуулғаш, чуурлу берген.
Ӄырған ашняӄ, ӄоърһыняӄ, ығлаҷы бергеннэр.
Шыбар таӄӄыняӄ ӄуӄӄы ғайнып соодаан:
— Ығлава, ӄырған-аҷам! Ығлава, ӄырған-абам! Мен слерге аълтан эмес, ольшаӈға нюмурһа нюмурһалаар мен!

Төдүсүндэн чү эккі?
(орус үлегер)
Бир һүрәә иъштіндэ һөөшкэ біле ыът черлеп чыътӄаннар. Оларыӈ бір ӄада мельҷеҷи бергеннэр, дэлеһейдэ төдүсүндэн чү эккі эмиш дэп. Һөөшӄэ:
— Тодүсүндэн эккі сүт бле мырнеэшӄа! — дәән.
Ыът:
— Чоӄ! Төдүсүндэн сооӄ эккі! — дәән.
Мельҷешкен, мельҷешкен, эр таӄӄыняӄӄа барғаннар. Келгеш, эйттырадырылар:
— Эр таӄӄыняӄ! Соодап бернэм биске, дэлеһейдэ төдүсүндэн чү эккі чиме?
Эр таӄӄыняӄ дэйідірі:
— Дэлеһейдэ төдүсүндэн овёот бле һүрүппәә эккі!
Ыньҷаарда һөөшкэ бле ыът эр өъшкүдэн эйттыраалы дэп чорааннар. Оларыӈ эр өъшкәә келгеш, эйттырадырылар:
— Эр өъшкү! Соодап бернэм биске, дэлеһейдэ төдүсүндэн чү эккі эмиш?
Эр өъшкү дэйідірі:
— Дэлеһейдэ төдүсүндэн эккі чеш көк! Ол ындығ амтаннығ!
Ыньҷаарда һөөшкэ бле ыът дэлеһейдэ төдүсүндэн чү эккі эмиш дэп эйттырыын чарып болбааннар.

Ӄат біле Һүн
(орус үлегер)
Бір ӄада Һун біле ӄараӈғаарыкии аҷыньҷаӄ Ӄат мельҷешкеннэр, оларыӈдан ӄум күштүғ эмиш дэп.
Оруӄша айан киши чораан.
— Бо айан кишидэн донын ӄум бурун сыбыра сов алыр, — дэйідірі Ӄат, — ол күштүғ боор.
Ыньҷа дәәш, ӄара күҷү біле ӄадыйы берген. Ӄат дам күштүғғе ӄадыйы бәәрдә, айан киши дам тыӄӄа донуӈға шуғланып алған. Ӄат аҷынып турған, ол бараӄсан һырыӈа өъскен, ӄар чағзывытӄан болса та, чүнү тэ ӄылып болбаан.
Ыньҷаарда Һүн, чырывытӄаш, булут аъртындан үнген. Черні, чер бле ӄаъты ол кишині чылыдывытӄан, ӄурудувытӄан. Киши иъсірінгеш, боды біле доныш уъштуп ӄаған. Оӈ донын дүргеш, тэърһілеп алған.
— Көрдүӈ бе сен? — дәән эккі һүн аҷыньҷаӄ Ӄатӄа. — Часӄыдыы біле, эккісі біле көъфей ӄылып болыр.

Һүн біле челәәш
(орус үлегер)
Бір ӄада чээн, кеъсек өъскен чааш, эърткен соонда, дээрәә өъске-өъске чеді бодуғлуғ челәәш үнэ берген. Киши болған на ону эптіғ, чарағлығ дэп эккісінэйі көрдүрү. Ыньҷаарда челәәш һээрһааш, бодын һүндэн чарағлығ мен дэп маӄтаны берген.
Һүн ындығ соот тыӈнааш:
— Сен эптіғ сен, чарағлығ сен, моӈ шын! Ыньҷалса та мен чоӄӄа челәәш болбас! — дәән.
Ыньҷаарда челәәш ӄаӄӄырадыры, дам дыӄӄа маӄтандыры. Ыньҷаарда һүн аҷынғаш, булут аъртыӈа чеһштына берген. Олуӄ тушта челәәш чоӄ болу берген.